"Kötü Niyetli Karikatür" ve "Ahlaksız Fikir"

Nazım Hikmet'in oyununun Moskova'da yasaklanma gerekçesi:

"KÖTÜ NİYETLİ KARİKATÜR " ve "AHLAKSIZ FİKİR"

Nazım Hikmet'e , MHP'li milletvekilleri "vatan haini", "ülkesini Moskova'ya sattı" diye küfür ederlerken , aynı saatlerde Uluslararası Nazım Hikmet Sempozyumunda, Şairin Moskova'da karşılaştığı baskılar dile getiriliyor ve oyununun yasaklanma gerekçeleri açıklanıyordu. 50'li yıllarda şairin tün eserleri Türkiye'de yasaklıydı. Aynı yıllarda, özellikle bir oyunu "İvan İvanoviç Var mıydı Yok muydu" tüm Sovyetler Bırlığı'nde aynı kaderi paylaşıyordu. Yasaklanma gerekçesi ise : "ahlaksız fikir", "sakat fikir", "eğitime ciddi bir darbe vuracağı" ve " kötü niyetli karikatür" diye açıklanıyordu.

Uluslar arası Nazım Hikmet Sempozyumunda birbirinden ilginç bildiriler sunan katılımcılardan bir de Rus araştırmacı , Nazım Hikmet'in arkadaşı , Antonina Sverçevskaya'ydı. Bugün 81 yaşında olan Sverçkaya'nın , "Bilinen ve Bilimeyen Yöneleriyle Nazım Hikmet" kitabı, Rusya Bilimler Akademisi yayınlarından yeni çıktı. Sempozyumda ,Antonina Sverçkaya'nın anlattıklarını özetliyorum

O gece:

Nazım Hikmet , Sovyet temalı tek piyesi "İvan İvanooviç var mıydı, Yok muydu" oyununda geçmişin kalıntılarını eleştiriyor, sosyalist bilince sahip kişilerin, hırsızlık, bürokrasi sultası , yaltaklık, yağcılık, vurdumduymazlık , böbürlenmek gibi özelliklerden kurtulması gerektiğini savunuyor, yönetici diktatörlüğüne karşı çıkıyordu.

Oyunu tamamlar tamamlamaz, "Noviy Mir" (Yeni Dünya) dergisinin redaktörü Konstatantin Simonov'a ve Moskova Satir (Yergi) Tiyatrosu Genel Sanat Yönetmeni Valentin Pluçek'e verir. Simonov oyunu yayınlar, Pluçek, provalara başlar. 1954 yılının sonlarıdır.

11 Mayıs 1957. O gece Satir Tiyatrosunda oyunun prömüyerini tüm Moskova sabırsızlıkla beklemektedir. Kapıda öyle bir izdiham vardır ki, düzeni ancak atlı milisler sağlayabilir...

Seyirciler arasında bulunan Antonina , oyunun sık sık alkışlarla kesilmesine tanık olacaktır. Oyunun bir bölümünde yazarın, Nazım Hikmet'in sesi duyulur. O anda "tüm izleyiciler sanki tek yürek gibi yerlerinden fırladılar ve korkunç bir alkış tufanı başladı. Sanki o dakika tiyatronun duvarları yıkılacak, tavan çökecek gibiydi..."

Oyundaki o bölüm şöyleydi: İvan İvanoviç: "Ey Nazım Hikmet! Yani sizin Sovyet konulu ilk piyesiniz yergi dolu mu olmalıydı?... Bizi rahat bırakın. Sovyet İnsanının misafirperverliğini kötüye kullanmak hiç de güzel değil... "

Yazarın, Nazım Hikmet'in sesi yanıt verir: " Boşuna uğraşıyorsunuz İvan İvanoviç... Ben Sovyetler Birliği'nde sadece misafir kimliğine sahipsem bile, bu evde bir yılanın dolaştığını görüyorum. Benim görevim onu yok etmektir...Piyesimi tamamlayacağım ve final sizin istediğiniz gibi olmayacak..."

Alkış tufanı....

Antonina söylüyor: " Ertesi gün, kelimenin tam anlamıyla 'TÜM MOSKOVA' bu oyunu konuşuyordu."

"Sakat Fikirler"

Oyun beşinci göstermden sonra Kültür Bakanı Ekaterina Fruntseva tarafından yasaklandı, repertuardan çıkarıldı ve bir daha Sovyetler Birliğinde oynanmadı. Nazım Hikmet'in tüm oyunlarını içeren "Seçilmiş Eserler" (Moskova, 1957) kitabına alınmadı.

Yıllar sonra , ancak, 16 Şubat 1994'de Literaturnaya Gazeta (Edebiyat Gazetesinde) yayınlanınca, yasaklanma gerekçesi öğrenilecekti.

Komünist Parti Merkez Komitesince incelemeye alınan oyunun yasaklanma kararı 27 Mayıs 1957 tarihli raporla açıklanıyordu. Kararda oyunun anafikri şöyle saptanmıştı:

"Sovyet gerçeğimizdeki eksikler ön yargılı bir biçimde abartılmakta, hem ülkemiz halkının çelişkileri hem de parti bürokrasisi ve yöneticilik sakat bir fikir olarak işlenmektedir."

Ayrıca..."Rejisör Pluçek , sanki özellikle Sovyet işletmeleri yöneticilerinin olumsuz yönlerini vurgulamakta, halkımızın yaşamındaki eksiklikleri abartmaktadır... Rejisör, Nazım Hikmet'in piyesindeki fikir zayıflıklarını örtmeye uğraşmamış, tam tersi bunları güçlendirmiştir."

Sonuç olarak, bu oyunun "Sovyet ve Parti çevrelerinin kötü bir karikatürü olduğuna" karar verilmiş ; oyunda "Yönetici olmanın kişiyi bozduğu gibi ahlaksız bir fikrin işlendiği" ; ayrıca "Oyunu izleyenlerin eğitimine ciddi bir darbe vuracağı" saptanmıştır.

İşte bu nedenlerle SSCB Kültür Bakanlığı'na bir yazı yazılarak "Oyunun herhangi bir tiyatroda oynanıp oynanmadığının denetlenmesi ve derhal yasaklanması" istenmiştir.

Nazım Hikmet oyununun Moskova'daki ilk temsilini izleyemedi. (Ve Antonina'ya göre bunun üzüntüsünü ölümüne dek çekti.) Çünkü o sırada Çekoslavakya'daydı . Ve aynı oyun orada "Filip Filipek Var mıydı Yok muydu?" adıyla oynuyordu. (Üçyüzü aşkın temsil.) Aynı oyun Azerbaycan'da "Hasan Hüseyinov..." diye oynanıyordu... Bizde ise ... hayır "Süleyman Süleymanoğlu" ya da "Evren Evrenoğlu "... diye değil, hep "Ivan İvanoviç Var mıydı Yok muydu" diye oynandı. Elbet, yazılışından neredeyse kırk yıl sonra , 1990 yılından başlayarak...